Dzieje ochrony przyrody w Polsce

Details

Początki ochrony przyrody w Polsce sięgają czasów, kiedy pierwsi władcy chroniąc szczególnie cenne zwierzęta łowne wydawali prawa grożące surowymi represjami wobec odważających się polować na nie w królewskich lub w książęcych lasach. (J. Radziejowski, 1996).

Najdawniejsze przejawy troski o trwałość przyrody wyrażały się w datującej się od czasów Bolesława Chrobrego ochronie bobra, we wprowadzanym za panowania Władysława Jagiełły w 1423 r. prawie chroniącym cis, ogłoszeniu w 1443 r. ograniczeń polowania na dzikie konie, łosie i tury. (Poradnik leśniczego, 1991). Formą ochrony przyrody był statut Kazimierza Wielkiego z 1347 roku wprowadzający kary za wyrąb drzew w cudzych lasach.

Jednak pierwszą świadomą próbą ochrony gatunkowej zwierząt było rozporządzenie z końca XVI w., które wzięło w ochronę ginącego tura. Zakazano zabijania tych zwierząt i nakazano ochronę ich naturalnych ostoi. Niestety prawo wydano zbyt późno lub nie było przestrzegane, gdyż ostatni na świecie tur padł w 1627 roku w Puszczy Jaktorowskiej na Mazowszu. (J. Radziejowski, 1996).

Początki ruchu ochrony przyrody sięgają przełomu XVIII i XIX w. i wiążą się z działalnością A. Humboldta (1769-1859), który wprowadził pojęcie pomnika przyrody, a następnie H. Conwentza (1855-1933), który rozwinął na Pomorzu Zachodnim inwentaryzowanie obiektów przyrodniczych. Działania te miały charakter konserwatorski i ograniczały się do ochron pojedynczych tworów przyrody (drzew, grot, głazów) lub ich skupień. (Poradnik leśniczego, 1991).

Nowoczesne podejście do ochrony przyrody rodzi się w XIX wieku (Polska jest pod rozbiorami). W 1868 roku samorząd dzielnicowy (tzw. System Galicyjski) uchwalił ustawę o ochronie kozicy zamieszkującej Tatry. Dalsze działania na rzecz ochrony przyrody wiążą się z powstaniem Towarzystwa Tatrzańskiego w 1873 roku (później Polskie Towarzystwo Tatrzańskie - PTT). Działacze PTT podjęli inicjatywę utworzenia parku narodowego w Tatrach, a później innych parków narodowych w innych rejonach Polski.

Dużą rolę w okresie nowoczesnej ochrony przyrody odgrywały osoby prywatne. W 1890 roku hr. Włodzimierz Dzieduszycki ustanowił na terenach swoich dóbr rezerwat leśny Pamiątka Pieniacka (50 ha). Uznano obiekt ten za pierwszy rezerwat przyrody w Polsce. W 1915 roku Ludwik Wodzicki stworzył ideę powołania rezerwatu leśnego o powierzchni ponad 100 ha, któremu w 1927 roku nadano imię Władysława Orkana. (J. Radziejowski, 1996).

W początkach odradzającej się państwowości powstały w Polsce pierwsze formy organizacyjne ochrony przyrody w postaci powołanej w 1919 r. Tymczasowej Państwowej Rady Ochrony Przyrody, przekształconej wkrótce w Państwową Radę Ochrony Przyrody. (Poradnik leśniczego, 1991). W 1924 roku hr. Władysław Zamoyski założył fundację mającą na celu utworzenie zakładu naukowego prowadzącego prace w zakresie hodowli i użytkowania drzew.

W 1926 roku w miejsce Tymczasowej Państwowej Komisji Ochrony Przyrody powołano Państwową Radę Ochrony Przyrody. (J. Radziejowski, 1996). W 1928 r. powstała działająca do dziś Liga Ochrony Przyrody. (Poradnik leśniczego, 1991). Dzięki jej działalności ogłoszono w 1934 roku ustawę o ochronie przyrody. Utworzono 180 rezerwatów przyrody, zaplanowano powołanie dalszych tego typu obiektów; 4500 obiektów przyrodniczych uznano za pomniki przyrody. Powołano następujące parki narodowe: białowieski, wielkopolski, babiogórski, pieniński, park w Czarnohorze i tatrzański. (J. Radziejowski, 1996). W najcenniejszej części Puszczy Białowieskiej oraz w Pieninach utworzono tzw. jednostki organizacyjne szczególne - "parki narodowe" działające w ramach administracji lasów państwowych. Nadzór nad nimi, a także opiekę nad całością spraw ochrony przyrody w lasach państwowych powierzano Instytutowi Badawczemu Lasów Państwowych, w którym utworzono w 1934 r. Oddział Rezerwatów. (Poradnik leśniczego, 1991).

W organizowaniu obiektów chronionych w Polsce dużą rolę odegrały organizacje społeczne. Prowadziły akcje zbierania funduszu na wykup obszarów cennych przyrodniczo. PTT ze składek swych członków prowadziło wykup terenów w Tatrach na rzecz przyszłego parku narodowego.

W 1949 roku sejm uchwalił nową ustawę o ochronie przyrody. (J. Radziejowski, 1996). Zgodnie z ustawą ochrona przyrody oznacza zachowanie, restytuowanie i właściwe użytkowanie zasobów przyrody oraz szczególną ochronę tych tworów przyrody żywe i nieożywionej w postaci okazów lub ich skupień, jak i całych zbiorowisk na określonych obszarach, a także gatunków roślin i zwierząt, których ochrona jest podyktowana interesem publicznym ze względów naukowych, estetycznych, historycznych, zdrowotnych i społecznych oraz ze względu na występowanie swoistych cech krajobrazu. (Poradnik leśniczego, 1991). Była ona podstawą tworzenia nowych rezerwatów przyrody i parków narodowych, ustanawiania pomników przyrody oraz wprowadzania ochrony gatunkowej zwierząt i roślin. Utrzymano Państwową Radę Ochrony Przyrody jako główny organ doradczy rządu w zakresie ochrony przyrody. Jej odpowiednikami w każdym z województw stały się wojewódzkie komitety ochrony przyrody. Sprawy ochrony przyrody przejęło Ministerstwo Leśnictwa, gdzie działał Zarząd Ochrony Przyrody oraz Naczelny Konserwator Przyrody. W województwach działali wojewódzcy konserwatorzy przyrody. (J. Radziejowski, 1996).

Pogłębiająca się w następstwie działalności gospodarczej degradacja środowiska przyrodniczego spowodowała dalszą ewolucję pojęć w ochronie przyrody. Przedmiotem ochrony przyrody, zgodnie z kierunkiem określanym jako planistyczny, stało się całe środowisko przyrodniczo-geograficzne oraz całość zasobów przyrody. (Poradnik leśniczego, 1991). W drugiej połowie lat pięćdziesiątych w związku z programem industrializacji kraju, środowiska naukowe i organy ochrony przyrody podjęły inicjatywę na rzecz racjonalnego gospodarowania środowiskiem przyrodniczym. Zaczęto koncentrować się na ochronie wód, powietrza i warunków życia ludzi. Problematyka ta podporządkowana została ówczesnemu Ministerstwu Administracji Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska. Istniała nadal oprócz tego ochrona przyrody w Ministerstwie Leśnictwa.

W 1971 roku Państwowa Rada Ochrony Przyrody wystąpiła z inicjatywą ochrony krajobrazu. Opracowano projekt tworzenia parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu. Wraz z istniejącymi parkami narodowymi i rezerwatami przyrody tworzą one system ochrony przyrody. Podstawą tej idei z połowy lat siedemdziesiątych jest opracowana w byłym Instytucie Kształtowania Środowiska koncepcja Ekologicznego Systemu Obszarów Chronionych.

W 1986 roku powstało Ministerstwo Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych - przejęło ono całość spraw dotyczących ochrony środowiska i przyrody. Obecnie resort ten przejął zagadnienia gospodarki leśnej i nosi nazwę - Ministerstwo Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. (J. Radziejowski, 1996)

Współczesna ochrona przyrody łącząc historycznie wykształcone kierunki, konserwatorski, biocenotyczny i planistyczny, dąży zarówno da ochrony określonych terenów lub tworów przyrody jak i ochrony zasobów i sił produkcyjnych przyrody oraz stawia przed sobą następujące cele: ochronę terenów i tworów przyrody o wysokich walorach przyrodniczych, zachowanie ciągłości procesów ekologicznych i trwałości puli genowej roślin i zwierząt oraz zdolności samoregulacyjnych przyrody na całym obszarze kraju.

Swoim zakresem i formami działania ochrona przyrody obejmuje:

1. Obszary o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chronione:

- parki narodowe,
- rezerwaty przyrody,
- parki krajobrazowe,
- obszary chronionego krajobrazu.

2. Pomniki przyrody:

- pojedyncze drzewa,
- grupy drzew,
- aleje,
- głazy narzutowe,
- skałki, groty, jaskinie i inne.

3. Stanowiska dokumentacyjne
4. Użytki ekologiczne
5. Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe
6. Ochronę gatunkową roślin i zwierząt.

Udział przestrzennych form ochrony przyrody w Polsce stale wzrasta. W 1989 r. łącznie zajmowały one 5,5 mln ha, co stanowiło około 18% powierzchni kraju. W porównaniu z 1980 r. ich areał zwiększył się o 4,4 mln ha, tj. 5-krotnie. Największy udział w powierzchni obszarów objętych ochroną prawną miały obszary chronionego krajobrazu, zajmujące 4,1 mln ha, co stanowi 7% areału chronionego i zarazem 13% powierzchni kraju. W latach 1980-1989 utworzono 51 parków krajobrazowych o łącznym obszarze 1,1 mln ha, co stanowi około 4% powierzchni kraju. Parki narodowe, będące najwyższą formą ochrony przyrody, obejmujące najcenniejsze naturalne ekosystemy, zajmowały w 1989 r. 141,4 tys. ha (0,45% powierzchni kraju). (Poradnik leśniczego, 1991).