Rezerwaty przyrody w Polsce

Szczegóły

Rezerwat przyrody jest to obszar obejmujący ekosystemy zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, wraz z gatunkami roślin i zwierząt oraz elementami przyrody nieożywionej mającymi istotną wartość ze względów naukowych, przyrodniczych, kulturowych bądź krajobrazowych. Rezerwaty przyrody są ustanawiane zarządzeniem Ministra Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Leśnictwa.

Według stanu na 30.01.1996 rok było w Polsce 1133 rezerwatów, o łącznej powierzchni 1207,3 km2, co w przybliżeniu stanowi 0,4% powierzchni naszego kraju. (J. Radziejowski, 1996).

Pierwsze idee rezerwatowej ochrony przyrody zrodziły się na początku XIX wieku. Początkowo było to wezwanie do ratowania pojedynczych gatunków lub osobników będących osobliwościami przyrody. Wkrótce jednak uświadomiono sobie, że ochrona poszczególnych pomników przyrody jest niewystarczająca, jeśli nie będzie się równocześnie chroniło całych ekosystemów, w których one się znajdują i od których są uzależnione. Dlatego też w pierwszej kolejności objęto ochroną regiony, na obszarze których znajdowały się cenne ekosystemy. Obszary te nazwano rezerwatami przyrody. (Przewodnik Las, 1997).

Rezerwaty przyrody są obok parków narodowych podstawowymi formami przestrzennymi realizowania ochrony przyrody. Różnica między nimi nie dotyczy wyłącznie wielkości obszaru. Zgodnie z obowiązującą u nas ustawą o ochronie przyrody minimalną powierzchnię parku narodowego określono na 1000 ha. Obie wymienione kategorie obszarów chronionych różnią się przede wszystkim różnym zakresem wyznaczonych im celów ochrony, które w parkach narodowych są złożone i mają charakter bardziej ogólny i całościowy, podczas gdy w rezerwatach są one z reguły określane w sposób bardziej szczegółowy i różnicujący.

Rezerwaty przyrody położone na terenie kraju tworzą logicznie uformowaną całość i charakteryzują pod względem fizjograficznym w sposób możliwie pełny przyrodę kraju. Stąd zróżnicowanie rezerwatów przyrody, wynikające z różnorodności typów ekosystemów i bogactwa tworzących je elementów żywej przyrody, gatunków roślin i zwierząt oraz ich geograficznego rozprzestrzeniania, jak również tworów przyrody nieożywionej, a także godnych ochrony szczególnych walorów estetyczno-krajobrazowych. Pociąga to za sobą wspomnianą daleko idącą specyfikę celów ochrony, wyznaczonych poszczególnym rezerwatom bądź ich grupom. Stwarza również konieczność dostosowania do tak zróżnicowanych celów ochrony - odpowiednich sposobów i form jej praktycznej realizacji.

Uznawanie określonych obszarów za rezerwaty przyrody następuje w Polsce, zgodnie z ustawą z 16 pażdziernika 1991 r. o ochronie przyrody (Dz.U. nr 114, poz. 492 z późn.zm.), w drodze rozporządzenia Wojewody. W zarządzeniu określa się nazwę rezerwatu, jego położenie, powierzchnię, otulinę, organ zarządzający danym obszarem oraz szczególny cel ochrony, jak również ograniczenia i zakazy wprowadzone na podstawie ustawy.

Rezerwaty przyrody stanowią planowo rozmieszczoną sieć, której zasady obowiązujące do dziś, opracowane przez profesora Zygmunta Obmińskiego, zostały akceptowane w 1964 r. przez Państwową Radę Ochrony Przyrody, i są realizowane pod nazwą "racjonalnej sieci rezerwatów przyrody". Jest rzeczą oczywistą, że ma ona charakter otwarty i jest stopniowo uzupełniana w miarę rozwoju badań nad przyrodą kraju i rozpoznawania jej walorów, godnych objęcia tą formą ochrony.

W Polsce istnieje 1001 rezerwatów przyrody (stan na 31.12.1990 r.), które obejmują 116 987,92 ha, co stanowi 0,37% powierzchni kraju. Wskaźnik ten w wielu krajach europejskich jest znacznie wyższy. Wobec przyjęcia kryteriów przyrodniczych jako podstawy tworzenia sieci rezerwatów, ich rozmieszczenie w stosunku do podziału administracyjnego kraju jest wyraźnie nierównomierne. Udział powierzchni rezerwatów w ogólnej powierzchni poszczególnych województw jest zróżnicowany i waha się od 0,01% (byłe województwo przemyskie) do 1,86% (byłe województwo łomżyńskie). Najwięcej rezerwatów powstało w byłych województwach: kieleckim i suwalskim - po 47 rezerwatów, w stołecznym warszawskim - 42, w poznańskim i słupskim - po 38 rezerwatów, w białostockim - 37, w olsztyńskim i szczecińskim - po 36 rezerwatów, w bydgoskim - 35 oraz w nowosądeckim - 32 rezerwaty. Natomiast najmniej rezerwatów mają województwa: konińskie - 3 rezerwaty, przemyskie i tarnowskie - po 5 rezerwatów, jeleniogórskie - 6, legnickie, łódzkie, rzeszowskie i włocławskie - po 7 rezerwatów, ciechanowskie - 8 oraz ostrołęckie - 9 rezerwatów.

Przedstawiony stan liczebny rezerwatów przyrody w poszczególnych województwach nie obrazuje rzeczywistych potrzeb objęcia ochroną cennych obszarów przyrodniczych. W pewnej mierze stan ten jest odbiciem stopnia zaawansowania badań oraz aktywności służb konserwatorskich w województwach.

Dla osiągnięcia celów ochrony wyznaczonych poszczególnym rezerwatom stosuje się ochronę ścisłą i częściową. Ochronę ścisłą stosuje się w stosunkowo nielicznych przypadkach. Natomiast ochrona częściowa jest bardziej rozpowszechniona.

Dla charakterystyki krajowej sieci rezerwatów istotne znaczenie ma ich jakościowe zróżnicowanie pod względem przyrodniczym. Przyjęto wyróżniać dziewięć grup rezerwatów, które pod względem liczebności i zajmowanej powierzchni są w sieci tych obszarów reprezentowane są następująco (stan na 31.12.1990 r.), (patrz Tab. 1).
 

Tab. 1.
Rezerwaty przyrody - rodzaj, liczba, powierzchnia.

Przeciętna wielkość rezerwatu przyrody wynosi obecnie 117 ha, przy czym największy przeciętną powierzchnię 413 ha mają rezerwaty faunistyczne, 345 ha rezerwaty krajobrazowe oraz 194 ha - rezerwaty wodne. Wszystkie pozostałe grupy rezerwatów mają przeciętną powierzchnię znacznie mniejszą od przeciętnej wielkości krajowej:

- torfowiskowe - 62 ha,
- leśne - 70 ha,
- florystyczne - 20 ha,
- stepowe - 14 ha,
- przyrody nieożywionej - 13 ha
- słonoroślowe - około 8 ha.

Ochronę ścisłą wprowadzono tylko w 125 rezerwatach, cc stanowi 12,5% ogólnej liczby rezerwatów oraz zaledwie 6% ich łącznej powierzchni. Jest rzeczą interesującą, że przeciętna wielkość rezerwatów ścisłych wynosi tylko 57,7 ha, a więc jest dwukrotnie mniejsza od przeciętnej wielkości rezerwatu w kraju. Świadczy to z jednej strony o ograniczonym stosowaniu ochrony ścisłej, z drugiej zaś - o wprowadzaniu jej z reguły w rezerwatach o małej powierzchni. Okoliczność ta ma istotne znaczenie dla zapewnienia skuteczności ochrony wobec istniejącego narażenia tak małych powierzchni na niekorzystne wpływy czynników zewnętrznych. Na specjalną uwagę zasługują tu rezerwaty leśne, wśród których tylko w 27 zastosowano ochronę ścisłą na łącznej powierzchni wynoszącej około 3% obszaru rezerwatów leśnych. Jest więc sprawą dużej wagi, aby te stosunkowo nieliczne i przeważnie niewielkie rezerwaty, położone wśród normalnie zagospodarowanych i użytkowanych kompleksów leśnych, były należycie zabezpieczone. Zadania i czynności gospodarcze wykonywane na terenach bezpośrednio przyległych do rezerwatu powinny uwzględniać jego obecność, m.in. przez unikanie zakładania zrębów zupełnych. Wobec braku stref ochronnych, które powinny istnieć zwłaszcza wokół rezerwatów ścisłych, potrzeby związane z ich ochroną powinny być uwzględnione w toku prac urządzeniowych w danym nadleśnictwie. W zagospodarowaniu rezerwatów dominuje wprowadzanie ochrony w formie czynnej, jaką jest ochrona częściowa, której zastosowanie wiąże się z realizacją wyznaczonego celu ochrony. Jego osiągnięciu nie zawsze sprzyja pozostawienie przyrody "samej sobie," najczęściej zaś konieczne jest określenie oddziaływania na przebieg procesów przyrodniczych.

Toteż dla prawidłowej realizacji ochrony rezerwatowej, zarówno ścisłej, jak i częściowej, niezbędna jest znajomość szczególnego celu ochrony, dla którego utworzono dany rezerwat. Warto przypomnieć, że w zarządzeniu o uznaniu obszaru za rezerwat przyrody określony jest cel jego utworzenia, przy czym dla danego rezerwatu może być wyznaczony do równoczesnej realizacji jeden lub więcej szczególnych celów ochrony. Dokładna znajomość celu jest podstawą do bliższego określenia sposobów prowadzenia gospodarki rezerwatowej i ustalenie zakresu racjonalnej ingerencji w życie leśnych ekosystemów, niezbędnej dla osiągnięcia zamierzonego efektu wprowadzonej ochrony. Dla poszczególnych rezerwatów przyrody obejmujących zbiorowiska leśne sporządza się plany urządzania gospodarstwa rezerwatowego na podstawie "Instrukcji urządzania lasu w parkach narodowych i rezerwatach przyrody", zatwierdzonej przez ministra leśnictwa w 1962 r., która wymaga obecnie wprowadzenia odpowiednich zmian i objęcia nią również ekosystemów nieleśnych. Wśród rezerwatów leśnych występuje znaczne zróżnicowanie pad względem przedmiotu i celów ochrony. Chronią one ekosystemy zachowane jako pozostałości dawnych puszcz i lasów o charakterze naturalnym, określone typy zbiorowisk leśnych, naturalne stanowiska niektórych lasotwórczych gatunków drzew na granicy zasięgu, jak również stanowiska rzadkich gatunków drzew, krzewów i roślin zielnych. Niezbędna dla leśników, zwłaszcza pracujących w terenie, znajomość zagadnień ochrony rezerwatowej nie może ograniczać się tylko do rezerwatów leśnych.

Problemy leśnej gospodarki rezerwatowej odnoszą się bowiem również do rezerwatów nie należących do wspomnianej grupy, lecz położonych na terenach leśnych. Należą do nich np. liczne rezerwaty faunistyczne, w których zbiorowiska leśne tworzą środowisko życia gatunków zwierzęcych objętych ochroną. Zbiorowiska leśne o określonym charakterze występują także w rezerwatach torfowiskowych i torfowiskowo-wodnych, często tworzą również otoczenie chronionych obiektów w rezerwatach przyrody nieożywionej. Ponadto las jest często dominującym elementem w rezerwatach krajobrazowych. Zbiorowiska leśne, które chronione są w rezerwatach leśnych bądź występują w innych rezerwatach, zajmują łącznie ponad 80% powierzchni wszystkich rezerwatów przyrody. Zadania ciążące na organach odpowiedzialnych za prawidłową realizację ochrony rezerwatowej, należą zarówno do terenowych organów administracji państwowej, tj. wojewódzkich konserwatorów przyrody, jak i do organów przedsiębiorstw Lasów Państwowych, sprawiających bezpośrednią pieczę nad rezerwatami na terenie poszczególnych nadleśnictw. Wyjątkowo ważne jest należyte wykonywanie w rezerwatach częściowych prac przewidzianych w planie urządzania gospodarstwa rezerwatowego. Zaniedbania mogą prowadzić do zniekształcenia bądź przekreślania celu ochrony i sensu istnienia rezerwatu.

Rezerwaty przyrody mają służyć przede wszystkim potrzebom nauki. Liczne spośród nich są miejscem prac badawczych, podejmowanych przez różne placówki naukowe lub przez poszczególnych pracowników naukowych. Rezerwaty leśne mają jednak również bezpośrednie znaczenie dla gospodarki. Chronią zasoby genowe gatunków drzew lasotwórczych bądź gatunków rzadkich. Nasiona tych drzew mogą stanowić cenny materiał dla odnowienia lasu, przyczyniając się do jego trwałości. Rezerwaty spełniają również doniosłą rolę dydaktyczną, będąc m.in. celem wycieczek młodzieży szkolnej. Są również, przypadku rezerwatów częściowych przedmiotem zainteresowania turystyki, która jednakże na tych terenach może mieć jedynie charakter krajoznawczy. Ze względu na pierwszeństwo celów naukowych, niektóre rezerwaty powinny być wyłączone z udostępnienia dla ruchu turystycznego.

Zapewnienie właściwej ochrony rezerwatowej wymaga również niezbędnych czynności i prac zabezpieczających, jak np. oznakowania granic, umieszczenia znaków i tablic informacyjno-ostrzegawczych itp. Ochrona rezerwatów stwarza, jak wspomniano, odpowiedzialne zadania dla pracowników Lasów Państwowych, zwłaszcza zatrudnionych w terenie. Wypełnianie tych zadań to kontynuacja pracy wielu pokoleń leśników na rzecz zachowania dla przyszłości najcenniejszych obiektów ojczystej przyrody. (J. Radziejowski, 1996).

PLANY OCHRONY REZERWATÓW PRZYRODY

Lasy o specjalnych zadaniach i przeznaczeniu, czyli np. rezerwaty, parki narodowe, lasy ochronne i lasy położone blisko miast i osiedli, powinny być tak urządzone, aby jak najlepiej pełniły funkcje, dla których zostały wyodrębnione z lasów gospodarczych. W zakres urządzania lasów rezerwatowych wchodzi inwentaryzacja przyrodniczoleśna, a w przypadku obiektów objętych ochroną częściową także opracowanie zasad ich zagospodarowania dostosowanych do celów ochronnych.

W porównaniu do prac taksacyjnych przeprowadzanych w lasach gospodarczych znacznie większy nacisk kładzie się na inwentaryzację gleboznawczą, a zwłaszcza fitosocjologiczną. Celem tych ostatnich opracowań jest nie tylko dokładny opis szaty roślinnej i odzwierciedlenie jej obrazu na mapie, ale również przedstawienie konkretnych wskazówek co do racjonalnej ochrony przyrody, głównie w zakresie zabiegów konserwatorskich i rekonstrukcyjnych.

W taksacji nacisk kładzie się tylko na rejestrację i opis wszelkich gatunków roślin oraz przedmiotów o szczególnej wartości z punktu widzenia ochrony przyrody (drzewa, krzewy, rośliny zielne, głazy narzutowe, skały, groty, źródła, pomniki historyczne itd.). dla rzadkich gatunków drzew oraz odznaczających się ciekawym pokrojem lub uznanych za pomniki przyrody należy podać osobno pierśnicę, wysokość oraz zaznaczyć ich położenie na mapie.

Plan ochrony lasu rezerwatowego zawiera także ustalenia, które ściśle związane są ze specyfiką ochrony przyrody. Podaje się między innymi te wszystkie okoliczności i fakty, które mają znaczenie dla trwałego zachowania rezerwatu. W szczególności ocenia się przebieg obecnych granic rezerwatu pod kątem należytej ochrony obiektu przed klęskami żywiołowymi, niekorzystnymi wpływami czynności gospodarczych wykonywanych w sąsiednich drzewostanach, szkodami wyrządzanymi przez miejscową ludność i turystów itp. W razie potrzeby przeprowadza się korektę granic przez dołączenie odpowiedniej szerokości pasa izolacyjnego (otuliny).

Podstawową zasadą zagospodarowania lasów objętych ochroną częściową jest unikanie wszelkich schematów, a stosowanie udoskonalonych elastycznych sposobów. Powinny one w jak najszerszym zakresie uwzględniać cele ochrony, skład gatunkowy, strukturę oraz naturalne tendencje rozwojowe drzewostanów. W zasadzie wchodzą w rachubę rębnie umożliwiające utrzymanie lub uzyskanie struktury i składu drzewostanu naturalnego, odpowiadającego danym warunkom siedliskowym.

Roślinności krajowej rosnącej w lasach rezerwatowych na stanowiskach wyspowych zapewnia się możliwie najkorzystniejsze warunki rozwoju przez stosowanie odpowiednich zabiegów hodowlano - pielęgnacyjnych. Leśne rezerwaty częściowe utworzone dla ochrony pewnych gatunków drzew, krzewów, roślin zielnych, zwierząt itd. zagospodarowane są tak, aby zapewnić tym gatunkom odpowiednie warunki bytowania i rozwoju.

Podstawą do ustalania wysokości użytkowania w rezerwatach częściowych, gdzie wchodzi w rachubę w zasadzie przebudowa drzewostanów i cięcia pielęgnacyjne, jest stan drzewostanów i ich potrzeby hodowlane. (W. Rosa, 1998)